تغذيه، فشار خون و راه هاي پيشگيري و درمان

فشار خون يكي از بارزترين بيماري هاي به ظاهر بي خطر است، در حالي كه بايد بدانيد مشكلات مربوط به فشار خون به خصوص فشار خون بالا و عوارض ناشي از آن يكي از علل اصلي مرگ و مير در جهان به شمار مي رود.
به عبارت ديگر فشار خون بالا شايع ترين مشكل بيماري هاي قلبي ـ عروقي است كه از هر سه نفر يك نفر به آن مبتلا مي شود. در صورتي كه اين مشكل تحت كنترل قرار نگيرد، خطر حمله قلبي، سكته مغزي و بيماري هاي كليوي را افزايش مي دهد.
از عوامل مؤثر در بروز پرفشاري خون مي توان به تاريخچه خانوادگي آن، وزن بالا، عدم تحرك فيزيكي و عادات غذايي غلط اشاره نمود. تغذيه مناسب، در پيشگيري و درمان اين بيماري نقش موثري دارد، مثلا ميزان دريافت سديم، پتاسيم و منيزم، كليسيم، نوع و ميزان مصرف روغن ها و...، با بروز پرفشاري خون در ارتباط است، بنابراين براي آشنايي شما خوانندگان محترم با اين بيماري و نكات صحيح تغذيه اي در پيشگيري و درمان آن، در گفتگو با تعدادي از متخصصان و كارشناسان تغذيه، قلب و كليه به بررسي مشكلات و عوارض بيماري پرفشاري خون و راه هاي مقابله با آن پرداختيم:
* دكتر منوچهر قاروني؛ متخصص قلب و عروق، استاد دانشگاه علوم پزشكي تهران
* دكتر سيما مازيار؛ فوق تخصص كليه، استاديار دانشگاه علوم پزشكي تهران
* دكتر سيد ضياءالدين مظهري؛ متخصص تغذيه و رژيم درماني و دانشيار دانشگاه علوم پزشكي ايران
* دكتر منصور شهركي؛ متخصص تغذيه و رژيم درماني، دانشيار و مدير گروه دانشكده پزشكي زاهدان
* دكتر محمد حسين صالحي سورمقي؛ دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي و استاد دانشكده داروسازي تهران
دكتر قاروني متخصص قلب و عروق در اين باره گفت: «اگر فردي در 3 يا 4 روز متفاوت از خواب بيدار شود و مينيمم فشار خون او از 90 ميلي ليتر جيوه بيشتر باشد، آن فرد مبتلا به فشار خون است. چند نوع پرفشاري خون داريم: 1- فشار خون خفيف كه مينيمم فشار 9 است. 2- فشار خون متوسط كه مينيمم فشار 10 است 3- فشار خون شديد كه مينيمم فشار 12 است و 4- فشار خون مرگبار كه مينيمم فشار، بالاتر از 12 است و به 14 يا 16 مي رسد كه بسيار خطرناك و كشنده مي باشد».
وي پرفشاري خون را يك بيماري ارثي دانست و ادامه داد: «يك باور غلط در بين عامه مردم وجود دارد كه خوردن نمك زياد باعث افزايش فشار خون مي شود، در حاليكه اين اشتباه است. فشار خون يك بيماري ارثي است كه از پدر و مادر به ارث مي رسد. اگر پدر و مادر دچار فشار خون بالا باشند، نمك يك عامل اساسي براي بروز پرفشاري خون مي شود. متأسفانه اين بيماري هيچ علامتي ندارد و فرد به صورت اتفاقي مي فهمد كه به پرفشاري خون مبتلاست. فردي كه دچار پرفشاري خون است، احساس سردرد، سرگيجه، تلوتلو خرودن و... مي كند كه اين علايم به خاطر ازدياد فشار خون است كه بالا رفتن فشار خون موجب افزايش مقدار فشار داخل جمجمه سر مي شود كه بسيار خطرناك است و اگر سريع كنترل نشود، به خونريزي مغزي، سكته مغزي و يا فلج شدن و حتي مرگ منجر مي گردد». دكتر قاروني با تأكيد بر اينكه پرفشاري خون قابل درمان نيست، گفت: «كسي كه مبتلا به فشار خون بالا است، بايد بداند اين بيماري قابل درمان نيست، اما مي توان آن را كنترل كرد. فرد مبتلا به فشار خون بالا بايد تا آخر عمر دارو مصرف كند، چرا كه قطع دارو موجب بالا رفتن فشار خون مي شود. البته تنها مصرف دارو كافي نيست و مبتلايان بايد رژيم غذايي مناسب داشته باشند. به طوري كه مطلقا نمك استفاده نكنند. منظور از نمك، تنها نمكي كه در غذا استفاده مي شود، نيست. در نان، شير، ترشي و... نيز نمك وجود دارد و فرد بايد بداند كه از هر طريقي كه نمك وارد بدن شود، عامل خطرناكي است، اما اگر فرد مبتلا به پرفشاري خون دچار چربي خون بالا هم باشد (كه اكثرا هم همين طور است)، در اين صورت كنتر فشار خون مشكل تر مي شود.
فشار خون بالا عامل اساسي و مستقيم سكته قلبي است. در واقع پرفشاري خون باعث بسته شدن رگ ها مي شود و اگر چربي خون به خصوص كلسترول هم بالا باشد، بسيار خطرناك است و بايد چربي خون را (كه متأسفانه ارثي هم مي باشد) كنترل كرد.
بنابراين درمان فشار خون مادام العمر است و تنها بايد آن را كنترل كرد. متاسفانه اين بيماري عوارض زيادي دارد. از عوارض قلبي آن، بزرگ شدن قلب، نارسايي و تپش قلب و ...، از عوارض كليوي آن نارسايي كليوي، دياليز و ... و از عوارض مغزي آن هم سكته و خونريزي مغزي است».
اين متخصص قلب در ادامه با بيان اينكه فشار خون بايد در حالت استراحت كامل اندازه گيري شود، افزود: «فعاليت، هيجان، استرس، ترس و... باعث بالا رفتن فشار خون مي شوند. به همين خاطر تأكيد مي شود زماني كه فرد از خواب بيدار مي شود، يعني در حالت استراحت، فشار خون او اندازه گيري شود. معمولا بيماران مبتلا به فشار خون دچار وسواس مي شوند، يعني مرتب فشار خون خود را اندازه گيري مي كنند، به خصوص كه دستگاه هاي ديجيتالي كنترل فشار خون هم آمده كه ارزان و در دسترس همه است، اما اين كار بسيار اشتباه است و نبايد وسواس داشت كه اين وسواس فرد را از لحاظ روحي، عصبي و هيجاني مي كند و هيجان و استرس از عوامل تأثيرگذار در ازدياد فشار خون هستند.
بهترين كار اين است كه هفته اي يكبار و توسط پزشك يا فردي كه مهارت استفاده از دستگاه هاي جيوه اي يا درجه يك فشار خون را دارد، فشار را اندازه بگيرند. همچنين بهتر است به منظور دقت بيشتر ازدستگاههاي فشارسنج جيوه اي استفاده كنيد».
دكتر قاروني در ادامه در خصوص داروهايي كه براي كنترل فشار خون استفاده مي شوند، گفت: «داروهاي متفاوتي براي كنترل فشار خون استفاده مي شوند. برخي از داروها ادرار را زياد و خون را كم مي كنند، مانند فتامايدها، داروهايي كه رگ ها را گشاد مي كنند، مانند ديلتيازم، نيفيديپين، داروهايي كه قلب را كُند مي كنند، مانند بتابلاكرها (آتنولول، متورال)، داروهايي كه سيستم سمپاتيك را ضعيف مي كنند، مانند متيل دوپا (سيستم سمپاتيك يك عامل اساسي است كه با تحريك گيرنده هاي آلفا رگ ها را تنگ مي كند، اما اين داروها باعث گشادشدن رگ ها مي شوند.)
البته نبايد فراموش كرد كه درمان فشار خون در شرايط مختلف متفاوت است. به همين علت مي گويند فشار خون در سكته قلبي، فشار خون در نارسايي كليه، فشار خون در زن باردار، فشار خون در ...، چرا كه هر كدام از اين انواع، به داروهاي خاصي نياز دارد، مثلا كنترل فشار خون در كسي كه هيچ عارضه اي ندارد، تنها با مصرف قرص هاي ادرارآور مثل فروسامايد يا بتابلاكرها امكان پذير است، اما اگر فرد دچار عارضه قلبي باشد، بايد دارويي را استفاده كند كه براي بيماري قلبي او مضر نباشد».
وي در پايان در پاسخ به اين سؤال كه آيا افرادي كه داروهاي فشار خون استفاده مي كنند، بايد رژيم غذايي خاصي را رعايت كنند، اظهار داشت: «خير، رژيم غذايي خاصي وجود ندارد، ولي مثلا اگر قرص ادرارآور به فرد مي دهند كه پتاسيم بدن را زياد دفع مي كند، يك قرص ديگر هم به او مي دهند كه اين كمبود را جبران كند. به هر حال اين داروها عوارض دارند، ولي بايد ديد نفع آنها بيشتر است يا ضررشان!»
دكتر مازيار، فوق تخصص كليه، مهمان ديگر اين برداشت آزاد دنياي تغذيه بودند. وي اظهار داشت: «افراد مبتلا به فشار خون به دو دسته تقسيم مي شوند:
1- كساني كه فشار خون اوليه دارند. اين افراد به دليل بعضي از اختلالات ژنتيكي به فشار خون مبتلا شده اند. اختلالات ژنتيكي موجب افزايش ميزان آب و نمك بدن اين افراد مي شود، يعني كليه ميزان آب و نمك بيشتري جذب مي كند كه باعث بالا رفتن فشار خون مي شود.
2- فشار خون ثانويه كه در كساني كه يك بيماري زمينه اي مثلا نارسايي كليه، بيماري هاي غددي و ... دارند، بروز مي كند. در اين نوع فشار خون، علاوه بر كنترل فشار خون، بايد بيماري زمينه اي را درمان يا كنترل كرد.
در فشار خون اوليه، بيماري زمينه اي ندارد، ولي به دليل فشار خون بالا، مستعد بيماري هاي قلبي ـ عروقي است، بنابراين بايد با كنترل فشار خون و ساير عواملي كه موجب بيماري هاي قلبي ـ عروقي مي شوند، مانند سيگار كشيدن يا چربي خون و ... از بروز بيماري جلوگيري كرد.»
اين استاديار دانشگاه تهران با تأكيد بر اينكه فشار خون بالا بسيار خطرناك است، اظهار داشت: «وقتي مي گوييم پرفشاري خون، يعني پرفشاري را در همه عروق داريم، بنابراين چون همه ارگان ها داراي عروق هستند، مي تواند به همه ارگان ها از جمله مغز، قلب، كليه و ... آسيب بزند. مشهودترين بيماري هايي كه به دليل ازدياد فشار خون به وجود مي آيند، بيماري هاي قلبي ـ عروقي، بيماري هاي كيوي و سكته مغزي هستند. هر چه فشار خون بالاتر باشد، عوارض آن هم سريع تر بروز مي كند و خطرناك تر است».
دكتر مازيار در پاسخ به اينكه بيماران كليوي چه رژيم غذايي را رعايت كنند كه مبتلا به فشار خون نشوند، گفت: «اكثر كساني كه بيماري كليوي دارند، مستعد فشار خون ثانويه هستند. در اين افراد اولا بايد تشخيص داد كه علت بيماري كليوي آنها چيست تا بتوانيم آن را درمان كنيم، اما اگر بيماري زمينه اي (كليوي) قابل درمان يا كنترل نباشد، بايد با يك رژيم غذايي مناسب مثلا عدم استفاده از نمك و همچنين خوردن دارو فشار خون را كنترل كنيم».
وي در ادامه در پاسخ به اين سؤال كه افراد سالم بايد چه مقدار نمك استفاه كنند، اظهار داشت: «خوردن نمك زياد باعث مي شود بدن آب بيشتري را در خود نگه دارد. آب به عنوان يك مايع درون رگ ها موجب مي شود فشار خون بالا برود. بنابراين اگر نمك كمتري استفاده كنيم فشار خون هم كمتر مي شود.
به طور معمول مقدار نمك طعام براي افراد سالم 5 گر در روز است، البته اين مقدار، تنها نمكي كه از نمكدان استفاده مي كنيم نيست، چون خيلي از غذاها خودشان حاوي نمك هستند. افراد مبتلا به فشار خون هم بايد مقدار بسيار كمي نمك استفاده كنند، البته لزومي ندارد كه همه غذاها بدون نمك باشد، اما بايد غذا با نمك خيلي كم پخته شود و اين افراد به هيچ وجه از نمكدان استفاده نكنند. غذاهاي آماده مثل سوسيس و كالباس، كنسروها، سس ها و... نيز نمك بالايي دارند و نبايد از آنها استفاده شود».
دكتر مظهري، متخصص تغذيه و رژيم درماني هم عدم توجه به اصول اوليه و بنيادي تغذيه را زمينه ساز بسياري از بيماري ها از جمله پرفشاري خون دانست و گفت: «عدم توجه به تناسب، تعادل و تنوع در مصرف مواد غذايي و بي توجهي به رعايت نظم در وعده هاي غذايي و ميان وعده ها، زمينه ساز بسياري از بيماري هاي حاد و مزمن از جمله پرفشاري خون است كه اغلب به طور خزنده و بدون علايم هشدار دهنده باعث صدمه زدن و از كار انداختن بسياري از ارگان هاي حياتي بدن همچون قلب، كليه، چشم، مغز و... مي شود و مبتلايان را به گرفتاري غيرقابل علاجي دچار مي نمايد».
وي ادامه داد: «افرادي كه گرايش دايمي به پرخوري دارند و به طور دايمي ولي غيرمحسوس اضافه وزن پيدا مي كنند و هر روز به قطر شكم آنها افزوده مي شود، همراه با عوراض بي شمار چاقي و اضافه وزن، به علت استفاده از غذاهاي حاوي چربي و نمك طعام، در معرض ابتلا به پرفشاري خون نيز قرار دارند. برعكس كساني كه متناسب با سن، جنس و...، از غذاهاي متنوع به خصوص كرفس، سير، ماهي هاي چرب، ميوه هاي فصل، سبزيجات متنوع (به صورت خام يا پخته)، مواد غذايي حاوي كلسيم (شير و لبنيات كم چرب)، دانه ها و مغزها (آجيل خام، دانه هاي كنجد، تخم كتان، شاهدانه و...) در حد 30 گرم در روز به جاي تنقلات بي ارزش در هفته حداقل 3 وعده از انواع ماهي ها به صورت كباب يا بخارپز و فرپز به جاي گوشت قرمز و پرچرب استفاده مي كنند، كمتر دچار بيماري هايي از جمله پرفشاري خون مي گردند».
اين دانشيار دانشگاه علوم پزشكي ايران، چاقي را زمينه ساز و عامل بسياري از بيماري ها و ناتواني در انسان دانست و اظهار داشت: «چاقي نه تنها زيبايي و تناسب اندام را مورد تهاجم قرار مي دهد، بلكه تغييراتي در عملكرد تمامي سيستم هاي حساس بدن به وجود مي آورد.
اگر آقا يا خانمي دور كمر خود را اندازه گيري كند و اندازه ها را ثبت نمايد، مشاهده خواهد كرد كه آغاز تدريجي ابتلا به بيماري ها از جمله پرفشاري خون در خانم ها از 80 سانتيمتر و در آقايان از 94 سانتيمتر شروع مي شود و در قطر شكم 88 سانتيمتر در خانم ها و 102 سانتيمتر در آقايان به شيوع و شدت بيماري ها افزوده مي شود و چنانچه بي خيالي و بي اعتنايي به كنترل وزن و بهبود وضع تغذيه ادامه يابد و به تدريج قطر شكم خانم ها از مرز 96 سانتيمتر و آقايان از 112 سانتيمتر فراتر رفته باشد، در اوج خطر قرار دارند و اكثريت قريب به اتفاق آنها دچار بيماري هاي سوخت و سازي (مانند ديابت نوع اول يا دوم)، پرفشاري خون، بي نظمي در ضربان قلب، افزايش چربي هاي خون و اوره، ناراحتي هاي مفاصل حركتي و... مي شوند، به طوري كه در طول روز، ناچار به مصرف انواع داروها با شكل و رنگ هاي متنوع و مختلف خواهند بود كه بعضي از اين داروها با وجود دارا بودن اثرات مثبت درماني، عوارض جانبي اجتناب ناپذيري را نيز به همراه خواهند داشت».
دكتر مظهري در ادامه در خصوص ارتباط بارداري و پرفشاري خون گفت: «معمولا در نيمه دوم بارداري اگر پرفشاري خون بانوان باردار به مرز 140 بر روي 90 ميلي متر جيوه رسيده باشد و هنوز آثاري از دفع پروتئين ديده نشود، آن را فشار خون ناشي از حاملگي تلقي مي كنند، اما در صورت فراتر رفتن پرفشاري خون از مقادير فوق الذكر و همراه شدن آن با عوارض دفع 300 ميلي گرم يا بيشتر پروتئين از طريق ادرار در 24 ساعت، هشداري بر آغاز پراكلامپسي است و چنانچه پرفشاري خون از مرز 160 ميلي متر جيوه بر روي 110 ميلي متر جيوه فراتر رفته باشد و ميزان دفع پروتئين به 5 گرم يا بيشتر در نمونه ادرار 24 ساعته رسيده باشد، پراكلامپسي شدت پيدا كرده و به علت كاهش جريان خون رحمي، سلامت جفت و متعاقب آن سلامتي جنين به خطر مي افتد. چنانچه براي درمان دارويي و تغذيه اي مناسب اقدامي به عمل نيايد، پرفشاري ناشي از حاملگي همراه با گيجي، سردرد، ورم صورت، بي اشتهايي، تهوع و استفراغ و... خواهد بود كه بايد به سرعت و بدون فوت وقت براي حفظ جان مادر و جنين چاره انديشي شود».
دكتر مطهري افزود: «از بعد تغذيه اي هم بر گنجاندن مواد غذايي حاوي منيزيم، كلسيم و ويتامين هاي C و E، تنظيم ميزان دريافت انرژي براي افزايش وزن هفتگي به طور متعادل و متناسب و تنوع در تغذيه روزمره تأكيد مي شود».
وي در پايان تأكيد كرد: «در پرفشاري هاي ناشي از حاملگي، هيچ فردي نبايد خودسرانه اقدام به درمان نمايد و يا در مراجعه به پزشك سهل انگاري كند. در مواردي حتي لازم است فرد مبتلا زير نظر تيم پزشكي و در مركز مجهز تحت درمان باشد تا اقدامات لازم و تأثيرگذار به عمل آيد».
دكتر شهركي متخصص تغذيه و رژيم درماني نيز در مورد عوامل بروز فشار خون پايين گفت: «كمبود وزن، كم خوني، بيماري هاي ژنتيكي و عدم فعاليت فيزيكي، از عوامل اصلي كاهش فشار خون هستند. براي درمان يا كنترل كاهش فشار خون، فردي كه دچار كمبود وزن است، بايد وزنش را به حالت متعادل برساند. اگر عوامل ثانوي مثل بيماري هاي كليوي، صرع، ميگرن يا اضطراب و... عامل ايجاد كاهش فشار خون هستند، بايد اين عوامل زمينه اي را كنترل يا درمان كرد.
در كساني كه سيگار مي كشند يا ديابتي هستند (مخصوصا كساني كه انسولين مصرف مي كنند)، كاهش فشار خون معمولا پيش مي آيد، بنابراين بهترين كار اين است كه عوامل جنبي را كنترل كنيم. از لحاظ تغذيه هم خوردن آبميوه يا غذاهايي كه مقدار كمي نمك دارند، مي تواند باعث رساندن فشار خون به حد متعادل شود».
وي با تأكيد بر اينكه كاهش فشار خون هم مانند افزايش فشار خون خطرناك است، گفت: «كاهش فشار خون موجب سردرد، سرگيجه، عدم تعادل و حتي سكته مي شود، بنابراين بايد آن را جدي گرفت و با رعايت يك رژيم غذايي مناسب تا حد امكان از بروز آن جلوگيري كرد. هر فرد روزانه نيازمند 2400 تا 3000 كيلوكالري انرژي است، اما مثلا اگر فقط 800 كيلوكالري به بدن مي رسد، مطمئنا فرد دچار افت فشار خون مي شود. در واقع رژيم هاي غذايي نامناسب و خودسرانه، يكي از عوامل اصلي بروز فشار خون پايين هستند. بايد با افزايش دريافت مواد غذايي و تنوع غذايي، فشار خون را به حد متعادل رساند. غذاهايي كه مقدار سديم آنها بالا است، در رساندن فشار خون پايين به حد متعادل كمك مي كنند».
دكتر صالحي سورمقي، استاد دانشكده داروسازي تهران نيز مهمان ديگر دنياي تغذيه بودند. وي در پاسخ به اين سوال كه چه گياهاني در درمان فشار خون بالا و پايين موثر هستند، گفت: «گياهان زيادي هستند كه به طرق مختلف در كاهش پرفشاري خون مؤثرند. بسياري از گياهان به صورت ميوه يا سبزي در دسترس همگان مي باشند. از گياهاني كه باعث كاهش پرفشاري خون مي شوند، مي توان به سير، پياز، چاي سياه و سبز، قره قاط، كرفس، ليموترش، زيتون، سرخ وليك، كنگر فرنگي، هويج، نارنج و ريشه گزنه اشاره نمود، البته همه اين گياهان داراي قدرت و اثر يكساني نيستند، به عنوان نمونه يكي از بهترين گياهان براي درمان پرفشاري خون، سير است و يا از مؤثرترين گياهان مي توان به قره قاط، كرفس يا ريشه گزنه اشاره كرد.
برخي از گياهان به صورت فرآورده هاي نوين دارويي توسط كارخانجات داروسازي و به شكل قرص يا قطره در مي آيند كه استفاده از آنها مطمئن تر و مؤثرتر است، مثلا سير به صورت قرص و يا ريشه گزنه به صورت قطره وجود دارند. در حال حاضر انواع قرص سير و يا قطره ريشه گزنه به نام اورتان (URTAN) در داروخانه ها در دسترس مي باشند».
وي ادامه داد: «گياهاني هم هستند كه باعث بالا رفتن فشار خون (درمان كاهش فشار خون) مي شوند. از جمله اين گياهان مي توان اكليل كوهي (رزماري) و افرا (ريش بز) را نام برد. اكليل كوهي گياهي است كه هم به صورت خوراكي و هم به صورت موضعي در محصولات آرايشي و بهداشتي مصرف مي شود.
در اروپا از اكليل كوهي در آشپزي به مقدار زياد استفاده مي شود. گياه افرا امروزه به صورت قرص و كپسول يا فرآورده هاي ديگر نيز توسط پزشك نسخه مي گردد. گياه افرا از هزاران سال قبل توسط زرتشت پيامبر ايراني معرفي گرديد و از قديم به نام هوم (HOM) يا سوم (SUM) يا سوما معروف بوده و از گياهان مقوي زرتشتيان است .
از گياهاني كه براي تقويت ضعف عضله قلب (در افرادي كه داراي ضعف گردش خون هستند) مي توان استفاده كرد، فلفل (سبز يا قرمز)، دارچين و زنجفيل مي باشند. اين گياهان كه گرم و محرك مي باشند، باعث تحريك و تقويت قلب و گردش خون بهتر در بدن مي شوند».
منبع:نشريه دنياي تغذيه، شماره 91.